Araştırma Üniversitesi Programı, Türkiye yükseköğretim sisteminde üniversitelerin nitelikli bilgi üretimini artırmak, bilimsel araştırmaları teşvik etmek ve üniversiteleri uluslararası rekabet gücüne sahip kurumlar hâline getirmek amacıyla Yükseköğretim Kurulu (YÖK) tarafından 2017 yılında başlatılan stratejik bir girişimdir. Bu program ile üniversitelerin yalnızca eğitim ve öğretim odaklı kurumlar olmasının ötesine geçerek, araştırma, geliştirme, yenilikçilik ve teknoloji transferi konularında daha aktif bir rol üstlenmeleri hedeflenmiştir. Araştırma üniversiteleri; akademik üretkenliği yüksek, doktora programlarında güçlü, ulusal ve uluslararası düzeyde araştırma projeleri yürüten ve özel sektörle iş birlikleri geliştiren kurumlar olarak yapılandırılmaktadır. Program aynı zamanda yükseköğretim sisteminde rekabeti teşvik eden ve üniversiteleri performansa dayalı olarak destekleyen bir yönetişim anlayışını da beraberinde getirmiştir.

Araştırma Üniversitesi Programı’nın temel amacı, Türkiye’nin bilimsel kapasitesini ve bilgi temelli kalkınma potansiyelini artırmaktır. Bu kapsamda üniversitelerin bilimsel üretkenliklerini ve uluslararası görünürlüklerini yükseltmeleri beklenmektedir. Program, üniversitelerin Ar-Ge faaliyetlerini yoğunlaştırmalarını, disiplinler arası çalışmaları teşvik etmelerini ve yüksek lisans ile doktora düzeyindeki eğitimi güçlendirmelerini hedeflemektedir. Ayrıca program, üniversiteler ile özel sektör, kamu kurumları ve uluslararası araştırma ağları arasında etkili iş birlikleri kurulmasını amaçlamaktadır. Bu sayede, akademik bilginin ekonomik ve toplumsal faydaya dönüştürülmesi, girişimcilik ekosisteminin desteklenmesi ve üniversitelerin kalkınma süreçlerine daha fazla katkı sunması beklenmektedir. Nihai olarak, daha üretken, daha etkin ve daha stratejik düşünen üniversitelerin teşvik edilmesiyle, Türkiye'nin bilgi temelli ekonomi hedeflerine ulaşması kolaylaştırılmaktadır.

Araştırma üniversiteleri, bilimsel performanslarını somut verilere dayalı olarak ölçmek amacıyla dört ana boyutta toplam 32 gösterge üzerinden değerlendirilmektedir: araştırma kapasitesi, araştırma kalitesi, etkileşim ve iş birliği ile lisansüstü eğitim. Araştırma kapasitesi, öğretim üyesi başına düşen proje sayısı, toplam Ar-Ge bütçesi, alınan destekler gibi ölçütleri içerir. Araştırma kalitesi, yayınların indekslerde taranma durumu, atıf sayısı, yayın başına atıf oranı gibi bibliyometrik göstergelere dayanır. Etkileşim ve iş birliği boyutu, sanayi ile yapılan projeler, teknoloji transferi, patent ve faydalı model sayısı gibi çıktılarla ölçülür. Lisansüstü eğitim göstergeleri ise yüksek lisans ve doktora öğrenci sayısı, program çeşitliliği ve mezuniyet oranları gibi alanları kapsar. Bu göstergeler, üniversitelerin araştırma odaklı yapılarını geliştirmeleri ve stratejik planlarını bilimsel verilere göre şekillendirmeleri açısından yol gösterici bir araç işlevi görmektedir.

Araştırma Üniversitesi Programı kapsamında yalnızca mevcut performans göstergelerine göre değerlendirilen üniversiteler değil, aynı zamanda potansiyel taşıyan kurumlar da “Aday Araştırma Üniversitesi” statüsü ile özel bir izleme sürecine alınmaktadır. YÖK’ün 2021’de başlattığı bu uygulama, araştırma kapasitesi artış gösteren ancak henüz araştırma üniversitesi olarak tanımlanmayan kurumların teşvik edilmesini amaçlamaktadır. Aday Araştırma Üniversiteleri, iki yıllık bir izleme dönemine tabi tutulur ve bu süre zarfında araştırma, yayın, proje ve iş birliği performansları düzenli olarak takip edilir. Bu dönemin sonunda performans kriterlerini karşılayan üniversiteler, araştırma üniversitesi statüsü kazanarak YÖK tarafından resmen ilan edilir. Bu uygulama, üniversiteler arasında yapıcı bir rekabet ortamı oluşturarak tüm yükseköğretim sisteminin araştırma temelli dönüşümüne katkı sunmakta; ayrıca üretkenliği yüksek olan üniversitelerin desteklenmesini ve motivasyonlarının artırılmasını sağlamaktadır. 2024 yılı itibariyle Akdeniz, Gaziantep, Kocaeli, Ondokuz Mayıs, Sakarya ve Selçuk üniversiteleri bu izleme programına dâhil edilmiştir. Özellikle Gaziantep Üniversitesi, sanayi iş birlikleri, lisansüstü eğitim kapasitesi ve uluslararası öğrenci profili ile bu süreçte öne çıkan kurumlardan biridir.